Skelfilegar niðurstöður Pisa koma mér ekki á óvart því miður. Ég hef unnið sem talmeinafræðingur í 50 ár og síðastliðin 10 – 15 ár hefur mér fundist að íslenskufærni hafi farið í frjálst fall bæði hvað varðar tjáningu og skilning. Sjálfsagt eru fleiri en ein skýring til á þessu ástandi. Sjálf hef ég tvær skýringar sem ég vil koma hér á framfæri. Hin fyrri er sú að börn eru á máltökuskeiði þegar þau eru í leikskólum. Því miður er það svo að rannsóknir hafa sýnt að hávaðinn á leikskólum er langt yfir þeim mörkum sem talin eru ásættanleg fyrir munnleg samskipti. – Við, þessi fullorðnu, erum varin með vinnuverndarlögum sem kveða á um það að hávaði má ekki fara yfir ákveðin mörk svo að við getum sinnt andlegri vinnu eins og að einbeita okkur að tali, hlustun og/eða að geta átt í viðræðum. Því miður gildir þetta ekki um börn – þar eru engir varnarmúrar til og við ætlumst til að þau geti það sem við getum ekki sjálf þ.e.a.s. hlustað og lært í hávaða.
Hver treystir sér til að læra á mannmörgum stöðum eins og í verslunarmiðstöðvum svo dæmi séu tekin? Með öðrum orðum máltaka – að læra og skilja mál – fer fram í hávaða og einhvern veginn erum við andvaralaus þegar kemur að hávaða – við leiðum hann hjá okkur. Hávaði á leikskólum er svokallaður erilshávaði þ.e.a.s. hávaði sem við mannfólkið, börn sem kennarar, sköpum sjálf – ekki hvað síst með misbeitingu raddar. Þarna þarf að verða veruleg breyting á –Við þurfum að koma þarna á vissri menningu með að lækka í okkur sjálfum, venja börn af því að öskra bara til að öskra. Með því að gera þetta þá lækkum við hávaðann. Hin skýringin sem ég hef á þessari vægast sagt afar slöku málfærni sem kristallaðist í útkomu Pisa, er hve íslenskan er orðin menguð af ensku.
Óábyrgt þá finnst mér þessi þróun hafi verulega hafist með tilkomu spjaldtölva. Ég hef margoft orðið vitni að því þegar mjög ung börn hafa verið með ensk málprógrömm í spjaldtölvum og haft eftir ensku orðin t.d. „blue“ „car“ „house“ osfrv. Þarna er máltaka á fullu. Ég var einu sinni með 6 ára barn og sem talmeinafræðingur notast ég mikið við myndefni með myndum af fyrirbærum. Á einni myndinni var mynd af skriðdreka sem ég átti alls ekki von á að barnið hefði orð yfir – en sá stutti sagði „ ég veit hvað þetta heitir á ensku“ „nú“ svaraði ég „hvað?“. „tank“ var svarið og þetta var ekki eina skiptið sem þessi ungu börn höfðu enska orðið en ekki það íslenska yfir það sem var á myndunum. Ekki má heldur gleyma því að leikir sem þessu yngra fólki standa til boða t.d. í símum eru nær eingöngu á ensku. Mér finnst eins og kynslóðin 25 ára plús/mínus sé vægast sagt með mjög – og þá meina ég mjög – enskuskotið íslenskt mál. Ef svo er að enskan er komin þetta mikið inn í mál hjá börnum og ungu fólki hvernig getum við þá ætlast til þess að þau ráði við að leysa próf sem byggir á málfærni í íslensku?
„Fær martraðir um að missa röddina“ var fyrirsögn að viðtali við söngkonuna Klöru Elíasdóttir. Það er í raun sorglegt at lesa þetta vegna þess að þetta ber vitni um almennt þekkingarleysi á rödd. Sé ekki um sjúkdóma að ræða, á röddin ekki að gefa sig ef þekking er fyrir hendi.. Hins vegar vegna þess hve fólk veit almennt lítið um rödd veit það ekki hvað getur skemmt hana.
Rödd er ekkert annað en hljóð sem við skynjum. Sem hljóð bilar rödd ekki en „biluð“ rödd segir til um að eitthvað sé að því líkamskerfi sem myndar hana. Þarna liggur hundurinn grafinn. Fólk áttar sig ekki á því að um líkamsstarfsemi er að ræða og kann því ekki að varast þær hættur sem geta sett þessa starfsemi úr skorðum. Skammvinn læknisinngrip sem ná röddinni upp duga skammt og eru ekki sambærileg við árangurinn af því að hafa þekkingu til þess að halda góðri raddheilsu.
Það er sorglegt að þekkingarleysi ráðamanna sem eiga allt undir sinni eigin rödd skuli í raun hindra að fræðsla um rödd og raddheilsu skuli ekki vera meðal námsefna um líffræði í skóla. Annað. Raddheilsa á að heyra undir lýðheilsu Það var fáránlegt á sínum tíma að ráðherra skyldi leggja blessun sína yfir verkefni sem hvatti fólk til að koma til Íslands beinlínis til að öskra úr sér stressið – verkefni sem varð reyndar verðlaunað. Þetta er í fyrsta skipti sem ég verð vitni að því að eitthvert framtak sem beinlínis getur valdið heilsutjóni sé verðlaunað. Öskur sem önnur misbeiting raddar geta nefnilega valdið skaða á raddfærum eins og t.d raddböndum.
Er ekki talað um að öskra úr sér röddina? Hættum þessum blindingjaleik og bætum úr þekkingarleysi almennings á rödd. Ég skora á ráðamenn að bæta hér úr. Til þess að halda röddinni þarf -langoftast – fyrst og fremst þekkingu en ekki læknisfræðileg inngrip.
Í nútímasamfélagi gusast yfir okkur ný orð sem við eigum oft fullt í fangi með að meðtaka. Eintyngi, tvítyngi, fjöltyngi eru dæmi um slíkt. Hvað þýðir t.d. að vera tvítyngdur? Það þýðir að eiga foreldra/uppalendur sem eru með sitthvort móðurmálið t.d. dönsku og íslensku. En hvað þýðir þá að vera fjöltyngdur? Það hlýtur þá að þýða að einstaklingurinn elst upp við fleiri en tvö tungumál.
Það eru ekki ýkja mörg ár síðan hér voru nær eingöngu eintyngd börn m.ö.o. börn sem ólust eingöngu upp við íslensku. Núna hefur heimurinn hins vegar breyst og hingað hefur flutst fólk frá ólíkum menningarheimum talandi mismunandi tungumál. Að sjálfsögðu sækja börn þessara erlendu innflytjenda íslenska skóla og eru þá með sitt eigið tungumál í farteskinu. En ég ætla ekki að tala um þau börn heldur þessi svokölluðu tvítyngdu börn sem eiga foreldra af sitthvoru þjóðerninu. Þau eru nefninlega ekki tvítyngd heldur fjöltyngd.
Rök?
Já skoðum dæmi, sem ég sem talkennari þekki. Ég var með bræður sem áttu austurlenska móður og íslenskan föður. Faðirinn hafði búið í landi móðurinnar og lært hennar mál brogað m.ö.o. hann talaði hreina íslensku en brogað austurlenskt mál. Móðirin talaði hins vegar sitt móðurmál vel en þegar hún flutti til Íslands lærði hún brogaða íslensku. Þarna eru komin önnur tvö mál til viðbótar þ.e.a.s. hreint austurlenskt mál og broguð íslenska. Sem sagt fjögur mál. Hvað gerðu svo drengirnir þeirra? Þeir töluðu ensku sín á milli. Sú enska var ekki kórrétt enska heldur enska sem þeir höfðu lært af samskiptamiðlum. Í samantekt er þetta 5 „mál“ sem drengirnir ólust upp við þ.e.a.s. tvö rétt töluð mál og svo þrjú broguð. Það segir sig sjálft að þeir náðu ekki tökum á neinu máli til fullnustu.
Hver varð afleiðingin?
Drengirnir – þrátt fyrir góða greind – náðu ekki þeim tökum á íslensku sem þurfti til að grunnskólaskólagangan nýttist þeim sem skyldi. Það sem bjargaði þeim var að þeir fengu stífa talkennslu í fleiri ár og eigin dugnaður og greind skilaði þeim reyndar upp í framhaldsskóla.
Skólakerfið okkar eins og það er hannað er hreinlega ekki í stakk búið til að geta sinnt börnum sem hafa alist upp í broguðu málumhverfi. Afleiðingarnar verða að þessi börn ná hreinlega ekki þeim tökum á íslensku máli sem dugar þeim til skilnings eða tjáningar hvað þá heldur ná þau þeim tökum á þeirri íslensku sem þau þurfa til þess að geta stundað nám – ekki síst í aðstæðum þar sem hávaði ríkir en það er margoft búið að benda á að hávaði í kennslurými er alltof hár til að einbeiting og hlustun geti átt sér þar stað -hvað þá ef góð málakunnátta og málgeta er ekki fyrir hendi.
